Zespół metaboliczny. Przyczyny, leczenie, dieta

Zespół metaboliczny, inaczej zwany syndromem X to współwystępowanie czynników, takich jak:

• otyłość brzuszna,
• zaburzenia gospodarki węglowodanowej,
• dyslipidemia (tj. podwyższone stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i triglicerydów)
• nadciśnienie tętnicze.

Czynniki te zwiększają ryzyko rozwoju poważnych chorób, przede wszystkim układu krążenia (np. miażdżyca, udar), cukrzycy typu 2, a także chorób neurodegeneracyjnych.

W najnowszych wytycznych - opracowanych m.in. przez Polskie Towarzystwo Medycyny Stylu Życia - autorzy wskazują, że otyłość brzuszna jest czynnikiem odgrywającym główną rolę w rozwoju zespołu metabolicznego i to jej obecność powinna być punktem wyjścia do diagnozy tego problemu.

Oprócz otyłości, muszą występować przynajmniej dwa czynniki z trzech, czyli: nadciśnienie tętnicze, zaburzenia gospodarki węglowodanowej lub dyslipidemia (w szczególności podwyższone stężenie cholesterolu aterogennego, czyli nie-HDL).

Jeśli podejrzewasz u siebie zespół metaboliczny należy udać się do lekarza, który pokieruje dalszą diagnostyką. Badania, które będą pomocne w rozpoznaniu tego zaburzenia to:

• Pomiar obwodu pasa (można wykonać w domu lub w gabinecie u lekarza czy dietetyka);
• Stężenie glukozy na czczo lub pomiar krzywej cukrowej, jeżeli jest podejrzenie insulinooporności;
• Profil lipidowy, czyli stężenie cholesterolu całkowitego, frakcji LDL i HDL oraz trójglicerydów;
• Pomiar ciśnienia tętniczego (można wykonać w domu lub u lekarza).

Otyłość brzuszną stwierdzamy, gdy obwód talii jest większy niż 88 cm (u kobiet) lub 102 cm (u mężczyzn).

Tkanka tłuszczowa zgromadzona w okolicy brzucha (tj. wisceralna) jest aktywna metabolicznie, co może prowadzić do zaburzeń hormonalnych i zwiększonego stanu zapalnego w organizmie. Liczne badania wykazały, że tkanka tłuszczowa wisceralna związana jest z zaburzeniami gospodarki węglowodanowej, w szczególności zwiększa ryzyko insulinooporności i cukrzycy typu 2.

Nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie prowadzi do dyslipidemii oraz nadciśnienia tętniczego, które to wchodzą w skład zespołu metabolicznego.

Podstawową przyczyną rozwoju zespołu metabolicznego jest niezdrowy styl życia. Dieta oparta na kalorycznych i wysoko przetworzonych produktach bogatych w cukier, tłuszcze trans i sól, w połączeniu z brakiem ruchu w ciągu dnia jest prostą drogą do otyłości i zaburzeń metabolicznych z nią związanych, a to z kolei prowadzi do zespołu metabolicznego.

Wpływ ma też rytm okołodobowy, którego zaburzenie zostało powiązane nie tylko z rozwojem otyłości i zespołu metabolicznego, ale i wielu innych chorób, m.in. depresji, chorób zapalnych jelit i nowotworów. Kluczowe dla regulacji rytmu okołodobowego są regeneracyjny sen i post nocny (niejedzenie przynajmniej przez 12 godzin od zakończenia posiłku do rozpoczęcia posiłku następnego dnia).

Każdy z nas ma wpływ na swój styl życia i tym samym może zapobiec, bądź cofnąć rozwój zespołu metabolicznego. Zmiana nawyków jest oczywiście trudniejszą i dłuższą drogą niż przyjęcie tabletki, ale wiedząc, jakie ryzyko dla zdrowia niesie za sobą zespół metaboliczny - warto podjąć ten wysiłek!

Leczenie zespołu metabolicznego polega na hamowaniu i zapobieganiu rozwoju czynników, które wchodzą w skład zespołu metabolicznego. Przede wszystkim skupiamy się na redukcji masy ciała, gdyż to otyłość jest kluczowym czynnikiem ryzyka rozwoju innych zaburzeń metabolicznych.

Zatem podstawową formą leczenia będzie zmiana diety i stylu życia, w tym zadbanie o rytm okołodobowy i higienę snu. Wsparcie farmakologiczne również może być pomocne, ale tę kwestię należy zawsze skonsultować z lekarzem.

Najbardziej wskazanym sposobem odżywiania będzie dieta śródziemnomorska oraz dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension), która została opracowana w celu redukcji nadciśnienia tętniczego. Obydwa modele żywieniowe mają charakter przeciwzapalny, co jest niezwykle istotne w przypadku zespołu metabolicznego z uwagi na obecny stan zapalny o niewielkim natężeniu, który wynika z nadmiaru tkanki tłuszczowej w okolicy brzucha.

Dieta powinna być oparta na produktach jak najmniej przetworzonych i sezonowych, najlepiej lokalnie dostępnych. Podstawą są różnokolorowe warzywa i owoce, w szczególności ciemnozielone (np. jarmuż, brokuły) oraz inne o intensywnej barwie, np. buraki, marchew, dynia. Warto wprowadzić do diety przetwory pomidorowe (np. sok czy przecier pomidorowy), które są źródłem likopenu, silnego antyoksydantu, a także potasu, który wspiera pracę serca i przyczynia się do zmniejszenia nadciśnienia tętniczego. Z owoców wybierajmy te dostępne sezonowo, a w okresie zimowym korzystajmy z mrożonek, które też są równie wartościowe co owoce świeże. W szczególności warto jeść borówki, wiśnie, maliny i truskawki, gdyż są źródłem przeciwutleniaczy i związków o działaniu przeciwzapalnym. Ponadto, warzywa i owoce (całe, ze skórką) są źródłem błonnika pokarmowego, który reguluje stężenie glukozy i cholesterolu we krwi, a także odżywia mikrobiotę jelitową, a ta z kolei również ma ogromne znaczenie w pracy całego organizmu.

Jako źródła węglowodanów wybierajmy produkty pełnoziarniste, które dostarczają więcej wspomnianego błonnika pokarmowego oraz składników mineralnych (np. magnezu, cynku, miedzi) w porównaniu do produktów “z białej mąki". Dobrym wyborem będą: chleb razowy, graham, makaron pełnoziarnisty, ryż, komosa ryżowa, kasza gryczana, pęczak, kasza jaglana czy bataty.

Białko w diecie osób z zespołem metabolicznym powinno pochodzić przede wszystkim ze źródeł roślinnych, np. roślin strączkowych, orzechów i pestek, czy produktów zbożowych (np. komosa ryżowa), zaś w mniejszym stopniu ze źródeł zwierzęcych. Z tych ostatnich warto wprowadzić tłuste ryby morskie, które oprócz białka dostarczają przeciwzapalnych kwasów omega-3, a także nabiał czy drób.

Korzystajmy głównie z tłuszczów jedno- i wielonienasyconych. Źródłem będzie oliwa z oliwek i olej rzepakowy, a także awokado, migdały, orzechy włoskie, siemię lniane, pestki dyni czy orzechy makadamia. Ograniczmy spożycie kwasów tłuszczowych nasyconych i trans. Znajdziemy je w wysoko przetworzonych produktach, np. słodyczach, słonych paluszkach, twardych margarynach itd.

Codzienna umiarkowana aktywność fizyczna jest niezbędnym elementem leczenia zespołu metabolicznego, gdyż pozwala wygenerować deficyt energetyczny potrzebny do redukcji masy ciała, a także wpływa pozytywnie na pracę serca (redukuje nadciśnienie), mózgu i reguluje gospodarkę węglowodanową (stężenie glukozy i insuliny). Warto znaleźć taką aktywność, która sprawia nam przyjemność, gdyż wtedy chętniej podejmujemy wysiłek i zwiększamy szansę na stworzenie zdrowego nawyku.